- БАТРАДЗ
- тж. БАТРАЗНæртон мыггаг Æхсæртæггатæй. Болатрихи Хæмыцы болат æмæ æндонриу фырт, йæ дыууæ уæны астæуæй гуырд. Йæ мад – Быценон. «Нартæн сæ тæккæ хъаруджындæр, – фыссы Нигер, – æппындæр аипп кæмæ нæ арынц Нарт, уыцы болат Батрадз. Лæгæй-лæгмæ æргом чи цæуы знаджы ныхмæ, хиндзинадæй мисхалы бæрц дæр кæмæ нæ хæццæ кæны. Нарт се 'хсæн хуыздæрæн кæй равзæрстой, уый. Сослан æмæ Батрадз кæд дыууæйæ дæр æндон гуырдтæ сты, кæд сæ дыууæйæн дæр сæ хъæбатырдзинадæн кæрон нæй, уæддæр сты хицæн фæлгонцтæ, сæ сурæттæ дæр æмæ сæ удыхъæды дæр иудзинадæй ницы ис. Батрадзæн тыхгæнæг тых никуы ссардта. Батрадз Сосланау цъыссымы никуы бахауд. Раст, æнæхин, æнæкæлæн».Нæртон адæмы 'хсæн куыннæ уыд, чындздзон чызджы зæрдæмæ чи фæцыдаид, ахæм гуырдтæ. Чи цы загътаид уынд æмæ кондæй дурæйгуырд Сосланæй, кæнæ Къандзы фырт хæрзконд Сæууайæ! Фæлæ авд æфсымæры иунæг хо, арвы рухс æмæ зæххы фидауц Акула-рæсугъд йæхицæн равзæрста, тыхгæнæг тых кæмæн нæ ардта, уыцы саудзагъд, къуыпных æмæ хорадзаст болат Батрадзы (Кадæг «Нарты симд» кæнæ «Батрадз ус куыд ракуырдта»).Батрадз у Донбеттыртæй равзæргæ мыггаг Быценты хæрæфырт.Быценон æй ныуулæфыд, Хæмыцы уæнты астæумæ æмæ уым февзæрди сынкъ.Сатана райдыдта бонтæ æмæ мæйтæ нымайын, æмæ афон куы æрхæццæ, уæд акъæртт кодта Хæмыцы сынкъ, æмæ дзы сырх зынгæй рагæпп кодта æрдæгæй уæлæмæ – æндон, уырдыгæй дæлæмæ – болат, ахæм лæппу æмæ асхъиудта денджызмæ. Уый уым схъомыл. Фæстæдæр æй Сатанайы ныхасæй Нарт расайдтой денджызæй. Уый уыд болат æмæ æндонриу хъæбатыр Батрадз.Нарты кадджыты сæрмагонд цикл ис Хæмыц æмæ йæ æнæрцæф фырт, саудзагъд, къуыпных æмæ хорадзаст болатриу Батрадзы тыххæй. Уым цы кадджытæ ис, уыдоныл куы афæлгæсай, уæд дзы дыууæ сты: «Хæмыц ус куыд ракуырдта» æмæ «Хæмыцы мæлæт», иннæ ссæдз – Батрадзы кад æмæ намысыл, хъару æмæ зондыл дзурæг. У Нарты сæрхъуызой, æфхæрын сæ нæ уадзы, хъахъхъæны сæ тыхгæнæгæй, уæлдайдæр та уæйгуытæй (Хъулонзачъе уæйыг, сохъыр уæйыг Æфсæрон, йæ фырт Алæф, Тыхы фырт Мукара). Хицæн кадджытæ сты «Батрадз Уырызмæджы куыд фервæзын кодта», «Батрадз Нарты гуыппырсарты куыд фервæзын кодта», «Батрадз Сосланы куыд фервæзын кодта». Кæнæ «Батрадз йæ фыды туг куыд райста». Æппæты сæйрагдæр та дзы у, Батрадзы удыхъæд, зондахаст, дунеæмбарынад, хъару æмæ уæлахизмæ тырнæг хæстон лæджы зонд ирдæй кæм разындысты, уыцы кадæг «Нарты æмбырд (кæнæ Нарт чи хуыздæрыл куыд дзырдтой)». Ам, фыццаджыдæр, ныхас цæуы адæмы удварныл адæм адæм цæмæй сты, уыдæттыл, стæй Хуыцауысконд адæймаджы миниуджытыл. Адæм сæрыстыр кæмæй сты, æмдзыхæй «хорз у» кæмæй фæзæгъынц, сыгъдæгзæрдæйæ сæхицæн раздзæуæгæн кæй равзарынц, йæ дзыхæй рæстдзинады йеддæмæ кæмæн ницы ирвæзы, рæстдзинадыл чи архайы, йæ дзыллæйы сæрыл мæлын дæр чи зоны, ахæм разамонæг. Ахæмæй равзæрстой Батрадзы, æмæ йæ уый хъуыддагæй равдисы.Батрадз тæригъæдгæнаг у, бараг мæгуырæн, лæмæгъ адæймагæн, сылгоймагæн, æгъатыр у знагимæ. Йæ фыды марæгæй цалынмæ йæ туг нæ райста, уæдмæ йæхицæн бынат нæ ары, фæлæ æгъдауы сæрты никуы ахизы, æнаххосæй никæй бафхæры. Хæмыцы фæстæ йæ зæрдæйыуаг, йæ ахастдзинæдтæ фæивтой Нартмæ, мæ фыд Хæмыцы марды дæр æнаххос не стут, мæ мад Быценоны дæр мын фæсырдтат, æмæ мын мæ мады 'фхæрд æмæ мæ фыды туг бафидут, зæгъгæ, сын фыдмитæ кæны. Сæ сæрæн дзы куы¬нæуал уыдысты, уæд сæ Сырдон уыцы уавæрæй фервæзын кæны. Зæдтæ æмæ йæ дауджытыл сардыдта: «Цы дын æй æмбæхсон – дæ фыды дын амардтой зæдтæ æмæ дауджыты ардыдæй. Ныртæккæ дæр та Уарпы фидары æмбырдæй бадынц æмæ тæрхон кæнынц Хæмыцы удæн».Батрадз Нарты æрæмбырд кæнын кодта æмæ сæм дзуры: «Фатыл мæ бабæттут æмæ мæ æрдынæй Уарпы фидармæ фехсут!»Куыд сын загъта, афтæ бакодтой. Батрадз фидар йе 'мбæрц батыдта, йæ цирхъ фелвæста æмæ ралæууыд зæдтæ æмæ дауджытыл æмæ сæ æнæцæнгтæ, æнæбазыртæ фæкодта.Уымæй фæстæмæ зилын райдыдта зæдтæ æмæ дауджыты фæдыл Батрадз æмæ сыл кæм хæст кодта, уым сæ тыхсын кодта, цагъта сæ. Уыдон сæ хъаст бахастой Хуыцаумæ. Хуыцау сын зæгъы: «Йæхæдæг йæхи æгъдауæй куы нæ амæла, уæд ын мæлæт нæй. Æмæ ацæут æмæ Хурæн зæгъут, афæдзæй афæдзмæ йæм цы тæвд ис, уый иу бон куыд радта, афтæ. Сымах асайут Батрадзы Хæзмы быдырмæ, зды дурнад кæнут æмæ йыл æй афтæмæй цæвут. Уый фырхæстæй куы сзынг уа, уæд йæ доннуазæн суадонмæ цæудзæн, цæмæй йæ тæвд æрцæуа, уый тыххæй, фæлæ æз суадон байсысын кæндзынæн. Уырдыгæй цæудзæн фурдмæ, æмæ æз фурд дæр байсысын кæндзынæн».Афтæ бакодтой, æмæ Батрадз бынтон куы сзынг, уæд ма йæхи Куырдалæгонæн куы сæрын кодта, уæд йæ хуылфы æнæсæрыдæй цы иу тъанг баззад, уый асыгъд. Батрадз æрхаудта æмæ амарди. Зæдтæ æмæ дауджытæ йæ сæрты ратæх-батæх кæнын райдыдтой. Уæд Батрадз ахæм тæф рауагъта æмæ зæдтæ æмæ дауджытæй бирæ суртæ фæци, бирæ та дзы мæлгæ акодта. Æмæ та сæ хъаст Хуыцаумæ бахастой. Уый сæм дзуры:«Ацæут æмæ йæ уæларв Софиайы зæппадзы бавæрут». Фæлæ йыл цалынмæ Тутыры гуырд дыууæ уæныджы сифтыгътой, уæдмæ йæ дыууадæс цæды галтæй йæ бынатæй æнкъуысын дæр нæ фæкодтой. Софиайы зæппадзмæ йæ бæргæ сластой, фæлæ мидæмæ бахæссынæн ницы амал ардтой: йæ сæр-иу размæ куы уыд, уæд-иу йæ рæмбынкъæдзтæ ныббыцæу кодта зæппадзы дуармæ, йæ къæхтæ размæйæ та – йæ къæхтæ. Хуыцау сæм дзуры, уый мæнæй лæвар агуры, зæгъгæ, æмæ йыл æртæ цæссыджы æрæппæрста. Æмæ сын уæд зæппадзмæ бахæссын бакуымдта. Хуыцауы æртæ цæссыджы кæм æрхаудтой, уым та февзæрди æртæ кувæндоны: Таранджелос, Мыкалгабыртæ æмæ Реком. Æндæр кадæджы Батрадз Хуыцауы дзырдæй амæлы, йæ цирхъ ын денджызы куы ныппарынц, уæд. Амæлы йæ цирхъимæ. Йæ цирхъæн дæр уд ис, æмæ дзы фæхицæн, куы фæдæлдон, уæд.
Словарь по этнографии и мифологии осетин. 2014.
